इसानी मानन्धर - Oct 14 2022
विषय प्रवेश:
“रोल नम्बर १” एउटा नेपाली बाल संस्मरण हो जुन लेखक राधा पौडेलले लेख्नुभएको हो । पुस्तकका सम्पादक कृषदीप सिग्देल हुन् भने यस संस्मरण सांग्रिला पुस्तक प्रालिले प्रकाशित गरेको हो । यस पुस्तकमा १३ अध्यायहरू छन् । यो संस्मरण २०७८ भाद्र महिनामा प्रकाशित भएको थियो ।
कथावस्तु:
एउटा गाउँमा राधा नामकी केटीको जन्म भयो । उनी एक छात्रा हुन् र घरको काम र पढाइ गर्ने केटी पनि हुन् । पढाइ र घरको काम दुबैको व्यवस्थापन गर्न गाह्रो भए पनि उनी अझै पनि त्यसको व्यवस्थापन गरिरहेकी छिन् । उनी सानैदेखि यस्तै काम गरिरहेकी थिइन्, त्यस्ता काम गर्ने उनको दैनिक बानी थियो । उनी आफ्नो भाउजुसँग काम गर्थिन् र त्यो काम गर्न अरूको सम्पत्तिमा जानुपर्ने भएकाले यो काम निकै गाह्रो थियो र उनीहरू पक्राउ पर्छन् भने डराएकी थिइन् । यति सानो उमेरमा उनले जीवनलाई सन्तुलनमा राख्न सिकिन् । राधा विद्यालयमा राम्रो पढाइ गर्ने विद्यार्थी पनि थिइन् । एक दिन उनले आफ्नो एक सहपाठीलाई देखे जो ऊ सधैं पहिलो, दोस्रो वा तेस्रो आउने हुनाले उनलाई ईर्ष्या गर्थ्यो देखेछ । त्यस सहपाठीले भाकल गरिरहेको राधाले देखिछन् । उनी चितवनमा जन्मिए पनि अर्कै ठाउँमा सरिन् तर आफ्नो जन्मस्थानको बारेमा त्यति धेरै याद नगरे पनि उनी साँच्चै त्यस ठाउँलाई माया गर्छिन् र सम्झन्छिन् । उनको परिवारका सदस्यहरूले पनि कहिलेकाहीँ उनको जन्मस्थानको बारेमा बताउथे। राधालाई आफ्नो जन्मभूमि साँच्चै मन पर्छ । उसलाई भाकल कसरी गर्ने थाहा थिएन त्यसैले उनले गरेनन्। परीक्षापछि उनका एक सहपाठी उनीकहाँ आएर आफू प्रथम भएको बताए । भाकल गर्ने आफ्नो सहपाठीले पहिलो आउँछ भन्ने सोचेकले उनी साँच्चै स्तब्ध भइन् । त्यसैले, उनी आफ्नो घर फर्किइन् र आफ्नी आमालाई भाकल गरेको सहपाठी पहिले आउनुपर्थ्यो भनेर भनेछ । ऊ आफू पहिलो नआएको महसुस गरेकी थिइन् । त्यसपछि उनकी आमाले भाकलले केही हुँदैन बताइन् र आमाले पनि आफ्नो मिहिनेतका कारण प्रथम आएको बताइन् । कडा परिश्रमका कारण उनी प्रथम भएकी हुनाले नयाँ विद्यालयमा भर्ना हुन सफल भइन् । उनी आफ्नो नयाँ विद्यालयमा जान निकै लजाएकी थिइन् । उनले आफ्नो नयाँ विद्यालयमा धेरै असहज महसुस गरिन् । उनका सबै शिक्षक पुरुष थिए, वातावरण असहज थियो र शिक्षकले पढाउने कुरा खासै बुझिदैनथ्याे । नबुझे भए पनि उनले अध्ययन गर्न सफल भइन् । उनका शिक्षकहरूले , प्रायः विज्ञान र गणितक गुरुहरु, उनलाई नबुझे तरिकामा पढाउँथे । त्यसैले उनको लागि यो अलि कठिन समय थियो । त्यति बेला उनले आफ्नो पुरानो विद्यालयलाई साँच्चै सम्झिन् । शौचालय र खानेपानीको इनार नभएकाले उनले आफ्नो विद्यालय वरपर पनि धेरै क्षेत्रको विकास गरिन् । त्यसैले आफ्ना साथीहरूको सहयोगमा उनले यसलाई निर्माण गरे। उसको नयाँ विद्यालय उसको पुरानो विद्यालय जस्तै थिएन । धनी मात्रै समाजसेवी हुन सक्ने भनाइ लेखिएको थियो । कक्षा ५ नपुग्दासम्म उनले भनाइको अर्थ बुझिनन् । एक पटक राधाकी साथी अन्जु टुकीसँग पढ्दै थिइन् । तिनी थाकेकाले त्यहीँ टुकी ननिभाईकन निदाइन् । गल्तीले टुकीले आफैंलाई जलाइन् । उनको साथीलाई अस्पताल लगियो र धन्नले उनी ठीक थिइन् । राधाले पनि आफूलाई समाजसेवी बन्न मन लागेको कुरा थाहा भयो त्यसैले उनले समाजसेवी बन्ने लक्ष्य राखिन् । राधासँग धेरै उपन्यास र पुस्तकहरू भएकाले उनको छिमेकी, जो केटा थियो ,सधैं नयाँ पुस्तकहरू लिन आउँथ्यो । त्यो केटा उसको ठाउँमा आइपुग्यो र उसको किताबहरू उधारो गर्थे किनकि यसले उसलाई उसको पढाइमा साँच्चै मद्दत गर्यो र उसलाई ती पुस्तकहरू पढ्न मन पर्थ्यो किनभने राधाले उनलाई आफ्ना केही किताबहरू उधारो दिएकी थिइन् र त्यस केटाले पनि आफ्नो पढाइमा सुधार गर्यो र एक राम्रो र सफल विद्यार्थी बन्यो। त्यो केटा साँच्चै राधाको लागि आभारी थियो । एक दिन उनी बेलुका केही सामान किन्न पसलमा गइन् । जानु अघि, उनकी आमाले उनलाई कसरी अरूको पैसा चोर्नु हुँदैन भनेर बताइन् किनभने त्यस्तो गरेमा हामी चोर वा अपराधी हुन सक्छौं। आमाले पनि चाँडै घर आउन भनिन् । पसलमा गएर सामान किनिन् । त्यसपछि पसलेले उसलाई बदलामा १० रुपैयाँ अतिरिक्त दिएको उनले थाहा पाइन् । तर उनी पसललाई थप भएको पैसा नदिई हिँडिन् । घर जाँदै गर्दा, आफू दोषी महसुस गरेकाले र १० पैसाका लागि चोर बन्न नचाहेकोले उनले त्यस थप भएको १० रुपैयाँ पसलेलाई फिर्ता गर्ने निर्णय गरिन्। त्यतिबेलासम्म अँध्यारो भइसकेको थियो । त्यसपछि उनलाई कसैले उसलाई बोलाएको महसुस गरे जब उनी पछाडि फर्किइन् उनले आफ्नी आमालाई भेट्टाइन्। उनी आमासँगै घरमा गएर आफूले गरेको काम पनि सुनाइन् । उनको आमालाई ऊ माथि साँच्चै गर्व थियो। राधाले केटीबीचको भेदभावको व्यवस्थाबारे बताइन् । केटीको हैसियतले राधालाई ती विभेद र केही केटी समस्याका कारण साँच्चै गाह्रो भएको थियो । राधा पनि साँच्चै सहयोगी केटी थिइन्, उनले आफ्नो खेतमा काम गर्ने मानिसलाई सहयोग गरिरहेकी थिइन्। जब उनी खेतमा काम गरिरहेकी थिइन्, उनकी बहिनी आएर उनलाई केही खानेकुरा ल्याइन्। त्यसपछि उनकी बहिनी पनि राधासँगै खेतमा काम गर्थिन् । ढिलो हुन थालेपछि उनले घर फर्कने निर्णय गरिन् । घर पुगेपछि सेल रोटीको बास्ना आयो । उनी सेल रोटी पकाउने छिमेकीको घरमा गइन् । उनले छिमेकीसँग केही सेल रोटी मागे तर छिमेकीले दिन मानेनन् । तर केही बेरपछि छिमेकीले राधा र बहिनीलाई सेल रोटी दिए । आमाले तल्लो जातको खाना खान हुदैन भनेकाले आफ्नी आमालाई भन्न पनि राधालाई डर लाग्थ्यो । छिमेकीबाट सेल रोटी खाएको बताएपछि आमाले नसुनेको जस्तै गरिन् । तर केही कारणले उनी साँच्चै खुसी महसुस गरिन्। एक दिन होली थियो । त्यसैले उनी फरक बाटोबाट पसलहरूमा गइन्। घर फर्कने बेला केही पुरुषहरू आएर उनलाई सोधे कि उनीहरूले उनलाई केही अबिर हाने कि नहान्ने। राधाले अबीर नलगाउने भने पनि ती पुरुषहरूले राधालाई अबिर लगाइदिए । त्यो दिन उनी रुँदै घर गइन् । त्यस दिन उनले अबिर लगाएर उसको मुखको अबिर हट्यो साथै उसको आत्मसम्मान पनि हट्यो । उनी अझै पनि आफ्नो विद्यालयका सम्पूर्ण पुरुष शिक्षकहरू र आफ्नो गाउँमा लिङ्गबीचको भेदभावको बारेमा असुरक्षित थिइन्। विद्यालयमा उनी आफ्ना केही केटी साथीहरूसँग बस्छिन् र त्यसपछि उनीहरूको अविकसित क्षेत्रका कारण उनीहरूले सामना गर्नुपर्ने समस्याहरूको बारेमा छलफल गर्छिन्।
परिवेश:
स्थलगत परिवेशमा हामीले उनको जन्मस्थल, चितवन, उनी हुर्केको गाउँ, उनको पुरानो विद्यालय र नयाँ विद्यालय, उनको घर, उनको साथीको कोठा, उनको छिमेकीको घर, उनले काम गरेको स्थल, उनको कक्षाकोठा, धेरै पसल, खेतबारी आदि देख्न सक्छौँ । यस उपन्यासमा राधा नामकी केटी छिन् जो गाउँमा बस्छिन् । उनी एक साँच्चै मेहनती केटी थिइन् जसले आफ्ना आमाबुबालाई घरको काममा मद्दत गर्छिन् र विद्यालयका पढाइमा पनि राम्री थिइन्। यस उपन्यासमा, हामी उनको सङ्घर्ष र उनको जीवनमा सामना गरेका उनको खुशी पनि देख्न सक्छौं। अवास्थागत परिवेसको रुपमा हामीले देख्न सक्छौ कि राधाको जन्म चितवन जिल्लामा भएपनि केही समयपछि उनको परिवार अर्कै ठाउँमा सरेका थिए । राधाले विद्यालय र काम गर्ने दुवैको व्यवस्थापन गर्थिन् । र उनी पनि काम तथा पढाइमा राम्री थिइन् । केटी भएकाले सानै उमेरमा काम गर्दा, महिनावारी हुँदा, अपरिचितको कारणले चोटपटक लाग्नु लगायतका कारणले कस्तो पीडा हुन्छ भन्ने कुरा उनले यस संस्मरणमा लेखेकी थिइन् । कालगत परिवेशमा हामीले १७ -१८ वर्ष लागेको भनेर सोच्न सक्छौँ किनभने यो संस्मरण उनी जन्मिएर किशोर अवस्थामा लागेको देख्न सक्छौँ ।
पात्रहरू:
यस संस्मरणमा दुबै मानवीय र मानवेतर पात्रहरुलाई चलाएको छ। मानवीय र मानवेतर पात्रहरुमध्ये मानवीय पात्र धेरै चलाएको छ। कथाको प्रमुख पात्र राधा नामकी बालिका हुन् । यस संस्मरणको सहायक पात्रहरुको रुपमा हामीले राधाको आमा , राधाको साथीहरु, राधाको भाउजुहरु, राधाको गुरु तथा गुरुआमाहरु, बाटोमा राधालाई अबिर लगाइदिने मानिसहरू, पसलेहरु, छिमेकी भाइ आदि देख्न सक्छौँ । पात्रहरूमध्ये सत् पात्रको रुपमा हामीले प्रमुख पात्र राधालाई देख्न सक्छौँ किनकि राधा एक धेरै उज्ज्वल र असल बालिका हुन् जसले आफ्नो काम ठीकसँग गर्छ । राधाले पनि अविकसित ठाउँको विकास गर्ने र उनलाई दिएको सल्लाह सुन्ने र पालन गर्ने प्रयास गर्छिन् । उनलाई राम्रो र नराम्रो बीचको भिन्नता थाहा छ र उनी सधैं गारोमा परेका मानिसहरूलाई मद्दत गर्छिन्। राधाको केही नराम्रो बानी हुन सक्छ तर उनी वास्तवमै दयालु र सहयोगी बालिका हुन्। संस्मरणमा अरु असत् पात्र त होलान् तर म राधालाई राम्ररी नसिकाउने गणित शिक्षकलाई र उसको मुखमा अबीर छर्काउने मान्छेलाई असत् पात्र मान्छु किनभने शिक्षकले विद्यार्थीहरुलाई उनीहरुले बुझ्ने तरिकाले सिकाउनुपर्छ र हामीले कहिल्यै नि अरुहरुलाई बिना सोधी केही गर्नुहुँदैन ।
निष्कर्ष तथा सिफारिस :
यो संस्मरण हामी जस्तो १०-१५ वर्ष उमेर समूहका लागि पढ्न उपयुक्त छ। यस पुस्तकले हामीलाई राधा नामकी एक बालिकाको जीवन देखाउँछ जो वास्तवमै मेहनती र दयालु थिइन्। राधाले आफ्नो जीवनमा धेरै सङ्घर्ष गर्नुपरेको थियो र उनले घरको काम र विद्यालय दुवैको कामहरुको व्यवस्थापन पनि गर्नुपर्थ्यो । यो उपन्यासले केटी हुनु कस्तो छ, केटीहरूले कसरी महिनावारीको सामना गर्नुपर्छ, केटीहरू कसरी सडकमा आक्रमण गर्न सक्छन् आदि देखाउँछ। यस युगमा समाजमा धेरै नराम्रा मानिस र कुप्रथाहरू भइरहेकाले हामी कसरी आफूलाई बोल्न सक्नु पर्छ, समाजको विकासमा कसरी जिम्मेवारी लिनुपर्छ भन्ने आदि कुरा यस पुस्तकले सिकाउँछ। यसले हामीलाई बताउँछ कि हामी मेहनती, सहयोगी र दयालु हुनुपर्छ किनभने यसले हामीलाई हाम्रो जीवनमा राम्रो परिणाम दिन्छ।
म यो संस्मरण १० र १५ बीचको उमेरकाहरूलाई सिफारिस गर्न चाहन्छु, विशेष गरी बालिकाहरूका लागि किनभने यसले केटीहरूको जीवन कत्तिको कठिन हुन सक्छ, कडा परिश्रमले हाम्रो जीवनमा कसरी राम्रो नतिजा दिन्छ, हामी कसरी आफ्नो लागि बल्यो हुन आवश्यक छ आदि सिकाउँछ। यस संस्मरण हामीलाई केही नयाँ शब्दहरू सिकाउँछ र तपाईंको लेखन र पढ्ने सीपहरू सुधार गर्दछ । यस उपन्यासले हामीलाई केही नयाँ शब्दहरू सिकाउँछ र हाम्रोको लेखन र पढ्ने सीपहरू सुधार गर्दछ। त्यसैले म यो पुस्तक अरूलाई सिफारिस गर्न चाहन्छु।
इसानी मानन्धर
कक्षा - ७
डियरवाक सिफल स्कुल
Liked by:
