हरिप्रसाद रिमाल सानैदेखि नाचगानमा निक्कै जागरुक, सक्रिय र समर्पित थिए । यी विधामा उनले एकपटक सुनेको कुरा मनमनमा तुरुन्तै टिप्ने गर्थे । उनी नाटकका प्रायः जुनसुकै संवाद र स्वरसङ्गीतको नक्कल गर्न पनि त्यत्तिकै सिपालु थिए ।
बिनाबादल असिना आउँदैन
माया लाग्छ बोलाउन सक्तिनँ ।
(स्वर र सङ्गीत: हरिप्रसाद रिमाल, शब्द : आनन्द श्रेष्ठ)
हरिप्रसाद रिमालले रेडियो नेपालको स्थापनासँगसँगै गीत गाउन थालेका थिए । उनी रेडियो नेपालका संस्थापक कलाकारमध्ये एक थिए । रेडियो नेपालको इतिहासको कुरा गर्ने हो भने संवत् २००७ साल चैत २० गतेदेखि बिहान र बेलुका गरी एक घण्टा रेडियोको कार्यक्रम चलाउने निर्णय भएको थियो । त्यही निर्णयअनुसार सोही दिन हरिप्रसाद रिमाल पनि सिंहदरबार परिसरभित्र छिरेका थिए । सिंहदरबार परिसरभित्र राणाप्रधानमन्त्रीका नातिनातिनालाई पढाउने गरेको बङ्गला नै त्यस बेला रेडियो नेपाल राख्ने उचित ठाउँ थियो । त्यसैले त्यही घरबाट रेडियो नेपालको शुभारम्भमा नै बालकृष्ण समकी छोरी रश्मिराज्यलक्ष्मी राणाबाट सर्वप्रथम गीतको उद्घोषण भयो । ‘मेरो दिल टुक्रा बनेर एक दिन, आँखाको बाटो भएर बहनेछ’ बोलको शङ्कर लामिछानेका शब्दमा हरिप्रसाद रिमालकै स्वर र सङ्गीतमा रिमालले हार्मोनियम बजाएर गीत गाएका थिए । त्यसैले उनी रेडियो नेपालका प्रथम गायकका रूपमा दर्ता भएका थिए ।
हरिप्रसाद रिमालको हार्मोनियम बजाउन र तबला बजाउनमा बराबरी दक्षता थियो । उनी आफ्ना गीतमा मात्र बाजागाजा बजाउँदैनथे । उनी अरूअरूले गाउने गीतमा पनि बाजा बजाउन सरिक हुने गर्थे । उनी खालि गायक कलाकार मात्र थिएनन्, अरू गायक र कलाकार उत्पादन गर्ने काममा पनि क्रियाशील थिए । उनी आफू जति सादा, सरल र सहज देखिन्थे उनको भावना पनि त्यत्तिकै सफा थियो । त्यसैले धेरै कलाकारहरू हरिप्रसाद रिमालका छेउमा झुत्ती खेल्दै पुग्थे । तिनीहरूले आफ्ना पीरमार्का र समस्या पनि रिमालकै काखमा बिसाउने गर्थे । रिमाल आफ्नो गच्छेअनुसार सबैको काम गर्थे । कसैको काम गर्न सकिएन भने पनि उनी राम्ररी बुझाइदिएर आफ्नो दायित्व निर्वाह गर्थे । उनी नाच, गान र बोलीचालीका बराबरी शिल्पी थिए । उनको व्यवहारमा छङ्गै आकाश खुल्ने गर्थ्यो । छोटकरीमा भन्ने हो भने उनी सफा भावनाका लखपति थिए ।
हरिप्रसाद रिमालको जन्म संवत् १९८२ सालको असोज ५ गते काठमाडौँको लगनटोलमा भएको थियो । त्यति बेला उनका बाबु घनश्याम रिमाल महाराज देवशमशेर राणाका दरबारमा हाकिमको पदमा कार्यरत थिए । त्यसैले त्यति बेला रिमालपरिवारको हैसियत पनि राम्रै थियो । त्यतिखेर घरमा नै गुरु राखेर रिमाललाई प्रारम्भिक अक्षरारम्भ गराइएको थियो । केही समयपछि उनी लालबहादुर महर्जनका घरमा पढ्न जान थाले । त्यतिखेर लालबहादुरले बीसबाईस जना केटाकेटी राखेर आफ्नो घरमा पढाउने गर्थे । केही समय लालबहादुर महर्जनसँग शिक्षा आर्जन गरेपछि उनी दरबार स्कुलमा भर्ना भएका थिए ।
बाल्यकालदेखि नै हरिप्रसाद रिमालको संसार गीतगायन थियो । उनी गीत गाउन पाएपछि भोकतिर्खै भुल्ने गर्थे । उनी गीतकै भारी बोकेर हिँडे तापनि र सङ्ख्यात्मक दृष्टिले उनका गीत जेजति रिकर्ड भए तापनि बेरिकर्डको हिसाब गर्ने हो भने उनले चार सयवटा मौलिक गीत गाएका थिए । रेडियो नेपालमा चाहिँ पहिलोचोटि गीत गाएर उनी नेपाली गीतिसंसारका एउटा गजुर बने । साथै उनले जति गीत गाए अत्यन्तै राम्राराम्रा गाए । उनका गीत सधैँ श्रोताका मनमा गुन्जिरहने भए:
कल्लेकल्ले कै लेकै ले डाक्छ मलाई डाक्छ
केलेकेले कसरीकसरी छोएजस्तो लाग्छ ।
(स्वर: हरिप्रसाद रिमाल र ध्रुव केसी, सङ्गीत: हरिप्रसाद रिमाल, शब्द: लक्ष्मण लोहनी)
सानै देखि गीतको नसामा डुबेका हरिप्रसाद रिमालले पढ्नचाहिँ त्यति मन दिएका थिएनन् । उनी स्कुलबाट भागीभागी गीतगायनमा सरिक हुन्थे । यति हुँदाहुँदै पनि उनले माध्यमिक शिक्षा प्राप्त गरेका थिए । त्यतिखेर पढाइ चल्दाचल्दै पनि उनको नसाचाहिँ सङ्गीतमै बेरिएको थियो । टोलछिमेकमा जहाँ र जता गीत गाउने र हार्मोनियम बजाउने मान्छे भेटिन्थे उनी उतै फट्का हान्थे । त्यही रीतले उनी तलेजु भवानीको मन्दिरमा पनि पुगेका थिए । त्यहाँ सानु आचाजु नाम गरेका पूजारीसँग उनको घनिष्ठता भएको थियो । किनभने सानु हार्मोनियममा प्रायः गीत गाइरहने गर्थे । तिनै सानुले रिमाललाई पनि छेउमा राखेर गीत गाउन लगाउँथे । वास्तवमा सानु आचाजुको त्यो निर्देशन रिमालका लागि एउटा ठूलो निगाह मानिन्थ्यो । त्यति मात्र होइन सानु मन्दिरमा चढाएका मीठामीठा नैबेदले रिमालको स्वागत गर्न पनि सिपालु थिए । सानुको माया, मोह र ममताका कारणले हरिप्रसाद रिमाल दिन दुई गुना रात चौगुनाका हिसाबले गीतिक्षेत्रमा सरिक हुन थाले ।
हरिप्रसाद रिमालका काका उमाकान्त रिमालचाहिँ कडा स्वभावका थिए । उनी आफ्ना भतिजालाई गीत गायो भनेर फुटेको आँखाले देख्न सक्तैनथे । हरिप्रसाद कलामा लागेको हुँदा उनलाई आफ्ना काकाले भाँड भन्थे । पछिपछि रेडियो नेपालबाट जागिरको तलब आउन थालेपछि चाहिँ उनका काकालाई गीतिकला त राम्रो रहेछ भन्ने भान हुन पनि थालेको थियो । सुरुसुरुमा उनका काका जति नै मापाका भए तापनि काकाका छोरा गोपालप्रसाद रिमालले भने हरिप्रसाद रिमाललाई धेरै माया गर्थे , भाइ भन्थे, उनलाई गाउन भनी राम्राराम्रा गीत लेखिदिन्थे ।
हरिप्रसाद रिमाल सानैदेखि नाचगानमा निक्कै जागरुक, सक्रिय र समर्पित थिए । यी विधामा उनले एकपटक सुनेको कुरा मनमनमा तुरुन्तै टिप्ने गर्थे । उनी नाटकका प्रायः जुनसुकै संवाद र स्वरसङ्गीतको नक्कल गर्न पनि त्यत्तिकै सिपालु थिए । कतैकसैले कुनै मञ्चमा गीत गाएपछि उनी फेरि तुरुन्तै त्यही मञ्चमा चढेर त्यही भाकामा निर्धक्कसँग गीत गाउन थालिहाल्थे । सानो बालकद्वारा यसरी अपर्झट गीत गाउँदा त्यो वातावरणको रौनक नै बेग्लै हुन्थ्यो । त्यसैले केही सङ्गीतप्रेमीहरूले त उनलाई मञ्चमा गएर बक्सिस पनि दिन्थे र कतिले त उनका गालामा म्वाइँ पनि खान्थे ।
हरिप्रसाद रिमालको स्वर बाल्यकालदेखि त्यही आँटमा प्रस्तुत हुनु पनि उनको स्वरको ठूलो विज्ञापन थियो । त्यसैले उनलाई ठाउँठाउँका सांस्कृतिक कार्यक्रममा गीत गाउन बोलाइन्थ्यो । उनी जहाँजहाँबाट निमन्त्रणा पाउँथे त्यहीँत्यहीँ गएर गीत गाउँथे । त्यतिखेर उनी नाचीनाची गीत गाएर दर्शकलाई मोहित पार्ने गर्थे । गीतको यस्तै सुरतालमा लागेर कहिलेकाहीँ त उनी दुई तीन दिनसम्म घरबाट पनि हराउँथे । उनको खोजी गर्दै उनका आमा, बुबा र काका चारै पट्टि पुग्थे । उनी भने आफ्नो काम सकिएपछि मात्र गलेर घर फर्कन्थे ।
हरिप्रसाद रिमाल एउटा होनहार गायक थिए । उमेरसँगसँगै उनको स्वर झनै परिमार्जित हुँदै पनि गयो । उनी झन् स्वर बनाई बनाई गीत गाउने गर्थे । त्यसै ले उनको गीतमा रेडियो नेपालमा फर्माइसी पनि पुग्थ्यो । जनचाहनाअनुसार उनको गीत रेडियो नेपालबाट बराबर बजिरह्यो:
फगत् एक नजरमा कसै ले लियो मन
जति बिर्सूं भन्छु उति सम्झने झन् ।
(स्वर र सङ्गीत: हरिप्रसाद रिमाल, शब्द: केशवराज पिँडाली)
हरिप्रसाद रिमालले दरबार स्कुल पढेताका त्यहाँ बालकृष्ण सम पनि पढाउँथे । रिमालले समद्वारा लिखित ‘मुकुन्द इन्दिरा’मा अभिनय गर्न पाएका थिए । त्यतिखेर त्यो नाटक राजदरबारमा पनि प्रदर्शित भयो । यो नाटक रिमालको अभिनयकलाको प्रथम खुड्किलो थियो । यस नाटकको अभिनयबाट सम प्रभावित थिए, त्यसैले उनले ‘प्रह्लाद’ नाटकमा पनि रिमाललाई खेलाएका थिए । ‘प्रह्लाद’मा रिमालले अभिनय गरे र गीत पनि गाए । त्यतिखेर यस नाटकका मूल दर्शक श्री ३ महाराज जुद्धशमशेर थिए । श्री ३ महाराज पनि रिमालको अभिनय र गीतगायनबाट चकित परे । त्यसैले उनले नाटक सकिनेबित्तिक्कै रिमाललाई बक्सिसस्वरूप पाँच सयवटा चाँदीका रुपियाँ दिएका थिए । एघार वर्षका ती बालकलाई ती पाँच सयवटा चाँदीका ढक बोकेर घर पुग्नु महाभारत थियो । त्यतिखेर उनले पन्ध्रबीस ठाउँ बिसाउँदै त्यो पैसा घर पुर्याएका थिए ।
हरिप्रसाद रिमालले बालकृष्ण समको प्रेरणाबाट नाट्यविधामा पनि समय दिइरहे । उनी रेडियो नेपालमा पनि नाटकमा सरिक भइरहे । उनले त्यहाँ गीतिनाटकको अभिनयमा बराबर भाग लिए र निर्देशन पनि गरिरहे । गीतगायन र नाटककै सिलसिलामा रिमालले रेडियो नेपाल र सांस्कृतिक संस्थानमा जीवनको महत्वपूर्ण समय अर्पित गरे । त्यति मात्र होइन, उनले थुप्रै स्कुल, कलेज, शाही नेपाली सेना र नेपाल प्रहरीमा पुगेर पनि गीत, नाटक र अभिनयको तालिम दिइरहे । रिमालले आफ्नो जीवनमा जम्मा पचासवटा नाटकमा अभिनय गरे । रेडियो नेपाल र संस्कृतिक संस्थानमा उनले पाँच सय जति नाटकको निर्देशन र अभिनय गरे । एक दर्जन नेपाली आधुनिक चलचित्रमा उनले अभिनय गरे । वास्तवमा निरन्तर रूपमा नेपाली भाषा र संस्कृतिको महिमा बढाउन पहल गर्ने उनी सशक्त योद्धा थिए ।
सांस्कृतिक यात्रामा हिँड्दै जाँदा उनको अनगिन्ती ठिटीहरूसँग पनि भेट भयोस तर उनले गायिका किशोरीदेवी अधिकारीसँग प्रीति गाँसे । साथै उनले २०११ सालमा किशोरीदेवीसँगै बिहे पनि गरे । बिहे गरेको केही समयमा उनकी पत्नीको मोटर दुर्घटनामा निधन भयो । त्यतिखेर उनले आफ्नो विश्व प्रलय भएको ठानेका थिए । तर बिस्तारै उनको मन र मस्तिष्क नियन्त्रणमा आएको थियो । त्यसपछि उनले फेरि २०१४ सालको वसन्त पञ्चमीका दिन कल्याणी पौडेलसँग बिहे गरे । कल्याणी पनि रेडियो नेपालकै जागिरे थिइन् । उनले पछिसम्म पनि रेडियो नेपालबाट समाचार भनिरहिन् । यी दम्पतिबाट अर्विन्दु, अरुण, उषा र नीता गरी चार सन्तान जन्मे ।
हरिप्रसाद रिमालले नेपाली साहित्य, कला, संस्कृतिको अभिवृद्धिका लागि धेरै पसिना बगाए । श्री ३ ले कदर गरेझैं श्री ५ हरूबाट पनि उनको खासै कदर भएन । उनको योगदानको कुनै कदरै भएन भन्दा पनि उनले एउटा इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञापुरस्कारचाहिँ पाएका थिए । तक्माका हकमा उनले खासै केही पाएनन् । पदकको हिसाब गर्ने हो भने उनले एउटा वीरेन्द्रऐश्वर्य सेवा पदकचाहिँ पाए । निजीक्षेत्रबाट बालकृष्ण सम फाउन्डेशनबाट सम शताब्दी सम्मान र भूपालमानसिंह कार्की पुरस्कारद्वारा उनी सम्मानित भएका थिए । साथै उनले सामाजिक र सांस्कृतिक सङ्घसंस्थाबाट धेरै अभिनन्दन पनि ग्रहण गरे ।
हरिप्रसाद रिमालले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन सांस्कृतिक कार्यमा नै समर्पित गरे । त्यसैले सांस्कृतिक संस्थानको महाप्रबन्धक हुने पनि उनको प्रबल चाहना थियो । त्यसैले २०४७ सालमा गठित अन्तरिम मन्त्रिमण्डलका शिक्षमन्त्री डा.केशरजङ्ग रायमाझी समक्ष त्यस संस्थानको महाप्रबन्धक पदमा हरिप्रसाद रिमाल र उपमहाप्रबन्धकमा मदनदास श्रेष्ठको नाउँ नरेन्द्रराज प्रसाईबाट लिखित सिफारिस भएको थियो । तर त्यतिखेर डा.रायमाझीले प्रसाईलाई भनेका थिए— ‘गणेशमान सिंहका तर्फबाट रमेश ताम्रकारको नाउँ आइसकेको छ ।’ त्यस बेलासम्म पनि सांस्कृतिक संस्थानचाहिं शिक्षा मन्त्रालयल अन्तर्गत थियो । त्यसपछि पनि रिमालको शेष हुनुअघिसम्म पनि उनको यथोचित कदर गर्ने कुनै सरकार देखा परेन ।
हरिप्रसाद रिमाललाई प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा बस्ने ठूलो चाहना थियो । तर प्रज्ञाप्रतिष्ठानहरू पनि दलका खुर र चाकरीदारले घेराउ गर्दै आए । अनि रिमाल जस्ता त्यागी सङ्गीतनाट्य शिरोभूषणलाई त्यतातिर टेक्नै दिइएन । ती ठाउँहरू पनि काम गर्ने कालु र मकै खाने भालुमा नै रुपान्तरित हुँदै आए ।
हरिप्रसाद रिमालले नेपालका विभिन्न भूभागका साथै भारत, चीन, दक्षिण कोरिया र अमेरिकाको भ्रमण गरेका थिए ।
हरिप्रसाद रिमालले निक्कै लामो शारीरिक पीडा खेपे । अन्ततः उनका रोगले उनलाई थाम्न दिएन । अनि उनी २०७५ साल भदौ १५ गते राजधानी काठमाडौंमा विते ।
राष्ट्रका तर्फबाट हरिप्रसाद रिमालको उचित कदर भए पनि र नभए पनि उनी नेपाली कलाका एउटा आदरणीय व्यक्तित्व थिए । उनले त्यस बेलादेखि नेपाली संस्कृतिका फाँटमा गरेको सेवा इतिहासका पानामा स्वर्णाङ्कित हुनेछ । साथै उनले गाएका गीतले त्यतिखेर जुन प्रकारको जागरण ल्याएको थियो त्यो जागरण सधैँसधैँ नेपालका हरेक गाउँमा तरङ्गित भएको पाइन्छ । किनभने उनले आफ्नो सुमधुर स्वरलहरीद्वारा नेपाली गीतस¨ीतलाई अमरता नै प्रदान गरेः
हातै काट्यो बरै जालिसे चुराले
माया फाट्यो बरै गाउँघरका कुराले ।
(स्वर: हरिप्रसाद रिमाल, सङ्कलन: प्रदीप रिमाल)
---
लेखक ‘नइ प्रकाशनʼ तथा ‘त्रिमूर्ति निकेतनʼका संस्थापक नरेन्द्रराज प्रसाई गीतकार, निबन्धकार तथा जीवनीकार हुनुहुन्छ ।
हाम्रो पात्रोमा राखिएका ‘नइ प्रकाशनʼका सामाग्रीहरू कपीराइट © अन्तर्गत राखिएका छन् । तसर्थ स्रष्टाको अनुमतिविना कहिंकतै प्रयोग गर्न पाइनेछैन । धन्यवाद ! (चित्र: अमर चित्रकार)
Liked by:
