चैत्र शुक्लपक्षको तृतीयामा मत्स्य जयन्ती मनाइने गरिन्छ । यसरी मत्स्य जयन्तीकै दिनमा चाहिँ विष्णु सहस्त्रानाम, विष्णु पुराण लगायतका ग्रन्थहरु\पाठ गर्ने र श्रोता र वक्ता सबैले चित्त लगाएर मनन गर्ने चलन छ ।
धर्मलाई बिज्ञानसंग जोड्ने एउटा सुत्र मत्स्य नारायण अवतारको वर्णनले दिन्छन् । मत्स्य अवतार भगवान विष्णुको प्रथम अवतार मानिन्छ । म यहाँनेर चाल्र्स डार्विनको ‘इभ्याल्यूशन थ्यौरी’लाई मत्स्य अवतारसँग जोडेर ब्याख्या गर्ने जमर्का गर्छु ।
महाप्रलयका समयमा एउटा सिंग भएको माछा उत्पन्न भएको कुरा ग्रन्थहरुमा पाइन्छ । बिभिन्न आधुनिक लेख, चलचित्र र कथाहरुमा एपोक्लेप्टीक कथाहरु हुन्छन्, अर्थात महाप्रलय र त्यसपश्चातका कुराहरु । प्रलय पनि श्रृजनाको एउटा अंश हो, मत्स्यनारायण अवतार पनि एउटा पोष्टएपोक्लेप्टीक यर्थाथका रुपमा लिइन सकिन्छ । एक कोशको जीवबाट शुरु भएको मानव बिकासक्रमको पहिलो रुप अर्थात विष्णुको पहिलो अवतार माछा अवतारका रुपमा आज पुजिन्छ ।
‘इभोल्यूशन थ्यौरी’ अर्थात् अनुकूलताको सिद्धान्तमा एकल कोष भएका जीवहरु पानीबाट क्रमशः अनुकूलताका आधारमा विकास हुँदै गएको बताइएको छ । यता सनातन दर्शनमा पनि श्रृष्टिको ब्याख्या गर्दा कमलको फूल, माछा अवतार अनि कछुवाका सन्दर्भहरु आउँछन् । यसअर्थमा मानव विकासको प्रथम आधार चाहिँ जलचर भएको कुरामा सनातन दर्शन र विज्ञान दुवैमा कुनै दुईमत छैन । भगवान विष्णुको पनि प्रथम अवतारका रुपमा मत्स्य अवतारलाई लिइन्छ ।
चैत्र शुक्लपक्षको तृतीयामा मत्स्य जयन्ती मनाइने गरिन्छ । एक दिन अगावैबाट शुद्ध भोजन गर्ने, भगवान विष्णुको भजन कीर्तन गर्ने र जाग्राम बस्ने चलन पनि छ । यसरी मत्स्य जयन्तीकै दिनमा चाहिँ विष्णु सहस्त्रानाम, विष्णु पुराण लगायतका ग्रन्थहरु\पाठ गर्ने र श्रोता र वक्ता सबैले चित्त लगाएर मनन गर्ने चलन छ ।
यस दिन गरिने दानपुण्यको पनि ठूलो महत्व छ ।
म थोरै मत्स्य अवतारको ब्याख्यामा थप हौसिन चाहन्छु । सत्ययुगको शुरुवात भन्दा अगावै कलियुगको अन्तका क्रममा सबै कुराहरुलाई विनाश गर्ने क्रम चलिरहेको थियो । हामी सबैलाई थाहै छ कि चार युगका आधारमा सनातन दर्शनमा समग्र मानव अवस्थितिलाई बाँडिएको छ ।
यसरी एउटा पूर्ण चक्र, सत्य, त्रेता, द्वापर र कलिको वृत्तपछि विनाशको संघारमा भगवान ब्रह्मा नयाँ सत्ययुगको श्रृजना गरेर निदाएको अवस्था थियो । यसै क्रममा धर्म–दर्शनका बहुउपयोगी ग्रन्थहरु वेद, उपनिषद् लगायतका अन्य थुप्रै श्रोतहरु बोकेर हायागृभ नामका दैत्य समुन्द्र मुनी लुक्न गए । यिनै हायागृभलाई खोजी गर्न र सबै ग्रन्थहरु फिर्ता ल्याउन भगवान विष्णुले मत्स्य अवतार लिएको उल्लेख छ । आज तिनै मत्स्य अवतारको जयन्ती, सबैलाई शुभकामना । यस वर्ष शुभसँग बितोस् ।
मत्स्य नारायण मेला
मलमासको वर्षमा पुरा एक महिनाका लागि र सामान्य वर्षमा मत्स्य जयन्ती व्रत को दिन राजधानीदेखि झन्डै ८ किलोमिटर दक्षिणपश्चिममा अवस्थित मच्छेगाउँस्थित मत्स्यनारायण मन्दिर दिनभर श्रद्धालु भक्तजनको लागि खुल्ला रहने गर्दछ ।
हरेक वर्ष चैत्र शुक्ल तृतिया तिथीमा मत्स्य जयन्ती व्रतका दिन मत्स्य नारायण मेला लाग्दछ । पृथ्वीमा माछाका रुपमा अवतार लिनुभएका श्री हरिको संकल्प र साधनामा सर्मपित यस मेलाको सबैलाई शुभकामना ।
यस दिनलाई "हयपंचमी" पनि भनिन्छ । यस दिन भगवान नारायण ले मध्याह्नोत्तर बेला मा पुष्पभद्रा तट मा मत्स्यावतार धारण गरेर जगत् कल्याण गर्नुभएको हो । सुनको जलप लगाएको गरूडको कलात्मक प्रवेशद्वार भएको मत्स्यनारायण मन्दिर पौराणिक रुपमा नै असाध्यै महत्वपूर्ण र पवित्र मन्दिर हो । यस मन्दिरमा माछाको मुखबाट प्रकट भएको एक फिट अग्लो चार हातमा शंख, चक्र, गदा र पद्य लिएको नारायणको मूर्ति छ ।
मत्स्य अर्थात माछाको मुखबाट प्रकट भएको मान्यताका कारणले यस मन्दिरमा भएका विष्णुको अवतारलाई मत्स्य अवतार भनिएको हो । १४ वटा कलात्मक धाराहरु भित्र रहेको मनमोहक मन्दिर अगाडि शिलामा स्तुतसहित गरुढ हनुमान र दुवै छेऊमा शिवको लिंग छ ।
आजका दिन यस मन्दिरमा मेला लाग्दछ, मत्स्य जयन्ती व्रत का साथ अध्यात्मिक उर्जाको उजागरका लागि यस मन्दिर दर्शन र मेला भर्नुको विशेष महत्व छ ।
हाम्रो पात्रोका लागि सुयोग ढकाल
Liked by:
