वर्षका अन्य सबै एकादशीहरु झैं मोहिनी एकादशीको पनि अुचक र अलग महत्व छ । आजका दिन व्रत बस्नाले धेरै फलिफाप हुने र निरोगी रहने मान्यता छ । अन्य एकादशीहरु झैं यस एकादशीमा पनि बिहानै नुहाईधुवाई गरेर भगवान विष्णुको अर्चना र पुजा गर्ने चलन छ । विष्णु सहस्त्रानामको पाठ देखि हरिकिर्तनसम्म गर्ने, एकादशी महात्मयको वाचन गर्ने अनि राती जाग्राम बस्नेसम्म चलन हुन्छ ।
बैशाख महिनाको शुक्लपक्षको एकादशीलाई मोहिनी एकादशी भन्दछन् । यस एकादशीमा भक्तिपूर्वक अर्चना गर्ने, एकादशी महात्मय सुन्ने अनि व्रत लिने गरेमा पाप मोचन हुन्छ, सांसारिक मोहवाट छुट्कारा पाइन्छ भनेर नै यस वसन्त रितुको पान एकादशीलाई मोहिनी एकादशी भनिएको हो ।
सरस्वती किनारमा एउटा राज्य छ जसमा एकजना चन्द्रवंशी राजा राज्य गर्दछन् । यसै राज्यमा एकजना वैश्य अर्थात व्यापारी बस्छ जसको नाम धनपाल हो र उ पुण्य कार्य अनि दानमा लागिपरेकै हुन्छ । धनपालका ५ छोराहरु छन् जसमा कान्छो छोरा पाप कर्ममा लागेको हुन्छ । जुवातास अनि वेश्यागमनमा उनी आशक्त छन् भने दुव्र्यसनमा पनि उनी उस्तै लालाहित छन् ।
धनपालले केही नलागेपछि आफ्नो मनमा पत्थ राखेरै भएपनि कान्छा पुत्रलाई नराम्रो आचरणका कारणले घरनिकाला गर्दछन् । भोजन र छतको अभावमा धनपालका कान्छा छोरा महर्षि कौडिन्यको मा पुग्दछन् । महर्षि कोडिन्यको सुझावमा यसै मोहिनी एकादशीको व्रत लिनाले धनपालका कान्छा पुत्रले आफ्ना आशक्तिवाट मुक्ति पाउछन् । यसै एकादशी व्रतको प्रतापले पाप मोचन हुने र सांसारिक मोह र आशक्तिवाट मुक्त हुने भएकाले यस एकादशी बिशेष रहन्छ । जीवनको सत्मार्ग अनि सत्संगको परिवेश यस एकादशीले सबैको जीवनमा ल्याइएदियोस्, शुभकामना ।
युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ जन्म जयन्ती 
आज हामीले तपाईँहरूलाई बि.सं १९६९ मा लान चाह्यौं, त्यो पनि पूर्वी नेपालको पहाडी जिल्ला ओखलढुङ्गामा । जहाँ लगभग आजभन्दा १०९ वर्षअघि नेपाली साहित्यका मूर्धन्य व्यक्ति युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको जन्म भएको थियो ।
हरेक वर्ष जेष्ठ शुक्ल पञ्चमीका दिनमा युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको जन्मजयन्ती मनाउने गरिन्छ । यो वर्षको जेष्ठ शुक्ल पञ्चमीका दिन पर्न गएको युगकविको जन्म–जयन्तीको चर्चा गर्न चाह्यौं । कवि श्रेष्ठका कविताहरू आज पनि उत्तिकै मर्म–प्रेमी र सान्दर्भिक छन् । अनि सौन्दर्यको परख पनि उत्ति नै । त्यसैले नै उहाँलाई युगकवि भनिएको हुनुपर्छ । शुरु गर्न चाह्यौं उहाँका केही नसुनिएका कविताहरूसँगै ।
पौडिरहेको माछा जस्तै
उडिरहेको चरा जस्तै,
दौडिरहेको समय जस्तै
उसले उसलाई देख्यो ।
पानीसँग गई उसले भन्यो
‘त्यो माछालाई समात्छु’
आकाशसित गई जोड लगायो
त्यो चरालाई पक्रन्छु
महाकालसित गई बिन्ति चढायो
समयलाई म रोक्छु ।
हुन्न कसैले पनि भनेनन्,
अनि ती दुवैको बिहे भयो ।
कति घुमाउरो तर कति गज्जबको भाव छ । यो कवितामा एउटा व्यक्तिको मनोभाव छर्लग्ग उतारिएको जस्तो । कसले भन्छ कि यो कविताले यतिधेरै बसन्त तय गरेको छ । सिद्धिचरणका पालादेखि अबका हजारौं वर्षसम्म पनि मानवमा यस्ता मनोभाव आइनैरहन्छन् । अनि याद आइनैरहनेछन्, कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ । यस कविताको अन्तमा आउँछ, अनि ती दुवैको बिहे भयो भनेर, कति मीठो सरलता छ मनोभावको निष्कर्षमा, बिहे त केवल एउटा बिम्ब न हो ।
सिद्धिचरणको ‘मेरो प्यारो ओखलढुङ्गा’ कविता त झन् जन्मस्थल छाडेर बेग्लै कर्मस्थलमा आइपुगेका नेपालीहरूलाई जन्मस्थलको एउटा थेगो गान भएको छ । कविताको भावमा डुबेर छन्दहरू हुनु र नहुनुमा खासै फरक नपर्ने गरी मर्महरू थप्दै नारायण गोपालले दुरुस्तै गाएका छन्, यस कवितालाई गीतमा ।
ओखलढुङ्गा र कवि श्रेष्ठ यति धेरै जोडिएका छन् कि ओखलढुङ्गा र कटारी जोड्ने राजमार्ग पनि यिनै कविको सम्झनामा सिद्धीचरण राजमार्गका रूपमा नामाकृत गरिएको छ । भाग्यको लहरामा लहरीकन आफ्नो जन्मस्थल छाडेर अन्यत्र गएका नेपालीहरूको ब्यथाको समभाव छ यस कवितामा ।
पिता विष्णुचरण र माता नीरकुमारी श्रेष्ठका पुत्र सिद्धिचरणका भने ९ जना सन्तानहरू थिए । प्रथम पुत्र विश्वको ४ वर्षको उमेरमा मृत्यु भएपछि उनले आफ्ना पुत्रशोकको पीडालाई विश्व ब्यथा कृतिमा पोखेका छन् । यी महान कविले १३ वर्षको कलिलो उमेरमा नै कविता कोर्न थालेका थिए । बिसं १९९० को बिनाशकारी भूकम्पपछि उनले भूकम्पको कहालीहरूलाई बटुलेर भुइँंचाला नामक कविता संग्रह लेखेका थिए ।
नेपाली अनि नेवारी दुवै भाषामा उनका कविताहरू पाइन्छ । दुवै भाषामा प्रखर ज्ञान भएका युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ आफ्ना अभिव्यक्तिहरूमा समाजको वास्तविक चित्रण गर्न र सुधारवादी धारहरू ल्याउन तल्लीन देखिन्छन् । उनका कवितामा सबैको भलो होस् र जय होस् भन्ने भावहरू पाइन्छ । वसुधैव कुटुम्बकमलाई यिनका कविता जति कसले पो चित्रण गर्न सक्लान् र ? शायद यस कविता भने उनले स्वतन्त्रताको द्योतकका रूपमा लेखेका हुनपर्छ ।
आमा तिनीहरूले जेसुकै भनून्,
म बहुला होइन ।
मैले गर्न नहुने केही गरेर हिँडेकै छैन,
बोल्न नहुने केही बोलेर हिँडेकै छैन ।
मेरो आँखा छ, त्यसैले हेर्न पाऊँ भन्छु,
पेट छ खान पाऊँ भन्छु,
नाङ्गो भएर कोही नहिँडोस् भन्छु,
आवाज कानले सुन्न पाओस् भन्छु,
विचारलाई बोलीमा उतार्न पाओस् भन्छु,
यत्तिकैमा पनि तिनीहरू
मलाई बहुला भन्छन्,
आमा, म बहुला होइन ।
बहुलापनामा उनको स्वतन्त्रता, देशमोह अनि प्रजातान्त्रिक अभिव्यक्तिको स्वाद छ । राणा शासन ढलेपछिको उनको यो कविता पनि नपस्की बस्नै सकिएन् । कविताको शीर्षक हो, बा आउनुभएन् ।
पानी परिरहेछ,
हावा चलिरहेछ,
समयले अबेर ओढिसक्यो,
बत्ती बलिसक्यो,
भात पाकिसक्यो,
आमा कराउनु भइरहेछ–
बा आउनु भएको छैन ।
युग बदलिसक्यो,
राणा ढलिसक्यो,
भन्दछ जंजीर टुटिसक्यो,
उनका कविताहरूमा सचेतना पाइन्छ । असमानताप्रति प्रसस्तै झटाराहरू उनले हानेका छन् । कविताहरू पढदै जाँदा त यी समाज सुधारक योद्धा झैं भान हुन्छ । आफ्ना कलमले बहुआयामिक प्रगतिका कुराहरू उठाएका छन् । समृद्धि अनि सुधारका कुराहरू कुँदेका छन् ।
आफ्ना विचारहरू अनि स्वतन्त्रताउन्मुख धारहरूका लागि उनलाई जहाँनिया राणा शासकहरूले १८ वर्षको कारावास पनि तोकेका थिए । आफ्नो कवितामा ‘क्रान्ति’ भन्ने शब्द प्रयोग गरेकाले कवि श्रेष्ठलाई राणा शासकहरूले १८ वर्ष जेल तोकेका थिए ।
एक जमाना थियो, जब कवि श्रेष्ठका कविताहरूका हरेक शब्द–शब्द तौलिने गर्थे । ‘क्रान्ति’ विरोधी शासकहरू । वर्षा शीर्षक कवितामा ‘क्रान्ति बिना थन दैमखु स्वच्छ शान्ति अर्थात् ‘क्रान्तिबिना यहाँ हुँदैन स्वच्छ शान्ति’ भन्ने पंक्ति परेको थियो । पिताको किरियामा समेत उनलाई जेल–नेलवाट मुक्त गरिएन् । भनिन्छ नेपाली राजनीतिक नक्षत्रका महान योद्धाहरू पनि जेलमा सिद्धिचरणसँगै राखिएका थिए । तीनैमध्ये गणेशमान सिंहले त धेरै पटक औपचारिक अनि अनौपचारिक भेटघाट र वक्तब्यमा समेत कवि श्रेष्ठको कविताको प्रेरणा अनि व्यक्तित्वको प्रशंसा गरेका थिए ।
हुक्काका सौखिन कवि श्रेष्ठलाई आफन्तहरूले काजी दाई भनी सम्बोधन गर्दथे । शारदा पत्रिका, गोरखापत्र, दैनिक आवाज अनि कविता पत्रिकामा समेत कार्य गरेका थिए यी कविले । उतिखेर गोरखापत्र हप्तामा केवल २ पटक प्रकाशन हुन्थ्यो भने दैनिक आवाज र कविताका त यी सम्पादक नै थिए ।
युगकविले धार्मिक आस्थाका विषयमा देवीघाट विषयक कविता पनि लेखेका छन् । यिनका कृतिहरूमा बिर्सन नसकिने केही नेपाली अनि नेपाल भाषाका कृतिहरूको नाम प्रस्तुत गर्न चाहन्छौं । नेपाली भाषामा उर्बसी, मेरो प्रतिबिम्ब, आँशु, कोपिला, विश्व ब्यथा, मगंल मान, जुनकिरी, कुहिरो र घाम, बाँचिरहेको आवाज, ज्यानमारा सैल, तिरीमिरीतन्त्र, बाली, भीमसेन थापा, युद्ध र शान्ति, आत्मा बिलौना, सिद्धिचरणका प्रतिनिधि कविता र सिद्धिचरणका जेल सम्झना पर्छन् । नेवा भाषामा भने लुम्बीनी, तृष्णा, फुस्वाँ, सिस्वाँ, ग्वयस्वाँ, मुस्वाँ, सिद्धिचरण निवन्ध संग्रह र घाम आदि पर्दछन् ।
हिजो थिएन, भोलि नहुने आज यहाँ सिद्धीचरण छ,
हाँस्छ, खेल्छ र रुन्छ, घुम्छ, आफ्नै गीत गाउँछ
गहिरो कालो माथिबाट यौटा फिलिंगो उठेको,
निभ्न खातिर पिलिपिलि गर्छ नाम जसको जिएको ।
उल्लेखित विचार कवि श्रेष्ठका आफ्नै शव्दहरू साभार गरिएको हो, शायद हिजो थिएन कवि सिद्धिचरण तर अबका दिनमा सधै हुनेछ र रहिरहनेछ आफ्ना कृति अनि शब्दमार्फत् । कहिले हुलाक टिकट त कहिले सालिकमा सिद्धिचरण मुस्काइरहेको नेपालका धेरै ठाउँमा पाइन्छ । ओखलढुङ्गाको गाम्नाटारमा यिनको नाममा हाईस्कुल नै स्थापना गरिएको छ । युगलाई कवितामार्फत् सम्बोधन गरेका युगकविको मृत्यु भने बिसं २०४९ सालमा भएको हो । हरेक वर्ष जेष्ठ महिनाको ९ गते यिनै कविको जयन्ती मनाइन्छ । यस वर्ष पनि कवि श्रेष्ठलाई सम्झना अनि साधुवाद ।
हाम्रो पात्रोका लागि सुयोग ढकाल
Liked by:
