महाअष्टमी | विश्व प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवस

लिङ्गे पीङको मच्चाई अनि पारिवारिक जमघटका समयमा दसैँको निलो स्वच्छ आकाश अनि माधुर्यता बीचमा वर्षभरिको थकान बिट मार्दै दसँै मग्न हुनुभएको छ कि छैन ?

नौरथाको मेला अनि दुर्गा भवानीका शक्तिपीठहरूमा भीडभाड, कसैलाई मिठाई किन्न हतारो हुन सक्छ त कसैलाई मासु ? कसैलाई पलेँटी कसेर तास खेल्ने तिर्सना होला त कसैलाई साथीभाईसँग भेटघाटको तिर्सना । जे होस्, यस वर्षको दसैँको अष्टमीको शुभ दिन अनि शुभ–साइतको शुभकामना ।

आज महा–अष्टमी अर्थात् नवरात्रिको आठौँ दिन, नवरात्रिभरि माता दुर्गाका ९ वटा रुपहरू शैलपुत्री, ब्रम्हचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्रि, महागौरी र सिद्धिदात्रीको पूजा–अर्चना गरिन्छ । आजको दिन दुर्गाको आठौँ स्वरुप महागौरीको विधि विधान अनुसार पूजा अनुष्ठान गर्ने गरिन्छ ।

गणेशको रुपमा स्थापना गरिएको कलशको छेउमा नौ वटा स–साना ढुङ्गाहरूलाई नवदेवीका प्रतिमाका रुपमा स्थापित नैवेद्य, फलफूल आदि चढाएर पूजा गर्ने गरिन्छ । घटस्थापनाका दिन बौद्धिक परम्परा अनुसार स्थापना गरिएको कलश र जमरा राखिएको ठाउँमा आज विधिपूर्वक पूजा अर्चना गरिने भएकाले आजको दिन शक्तिपीठ, दसैँघर अनि विभिन्न मन्दिरमा विशेष घुइँचो रहन्छ । आज मध्यरात अर्थात् नवमीको शुरुआतमा देवीहरूको विशेष पूजा अनुष्ठान हुने गर्छ । नेपाली सेना र प्रहरीका हातहतियार र कलपूर्जाहरूको पूजाअर्चना समेत विधिविधान अनुसार गरिन्छ ।

आजको दिन भद्रकालीको पनि विशेष पूजाअर्चना गरिन्छ । सतीदेवीले आफ्ना पति महादेवको आफ्नै पिता दक्ष प्रजापतीको मुखबाट गरिएको निन्दा सुन्न नसकेर अग्नि–कुण्डमा हामफालेर आत्मदाह गर्दछिन् । त्यसै बखत यो कुरा थाहा पाएर रिसले चुरचुर भएका महादेवबाट महाकालीको रुपमा भद्रकाली यसै दिन प्रकट भइन् ।

शक्तिकी महास्वरुप महागौरी र भद्रकाली स्वरुपको अनुष्ठान गरिसकेपछि आजको दिन बलि दिने चलन छ । यसरी बलि दिँदा बोका, कुखुरा, हाँस आदि चढाउने चलन छ भने शाकाहारी र बलि दिन नचाहनेहरूले कुभिन्डो, घिरौला आदि फलफूललाई चार हातखुट्टा जस्तो साना साना लठ्ठी हालेर जनावरको स्वरुपमा बलि दिने गर्दछन् ।

आजको दिन हनुमान ढोकास्थित तलेजु भवानी मन्दिरको दसैँ–घरमा ५४ वटा राँगा र ५४ वटा नै बोकाको बलि दिइन्छ । काठमाडौं उपत्यका वरिपरिका शक्तिपीठहरू जस्तै दक्षिणकाली, गुह्येश्वरी, मैतीदेवी, कालिकास्थान, नक्साल भगवती, भद्रकाली, शोभा भगवती, विजेश्वरी, इन्द्रायणी, रक्तकाली, बज्रयोगिनी, सङ्कटा, बज्रबाराही लगायतका मन्दिरहरूमा पूजा आरधना गरी बलि चढाउनेहरूको घुइँचो लाग्ने गर्छ ।

त्यसैगरी सप्तरीको भारदहस्थित कंकालिनी देवीको मन्दिर लगायत सप्तरीकै छिन्नमस्ता मन्दिर, बारा जिल्लाको बरीयारपुरमा रहेको गढीमाई मन्दिर, पर्सा जिल्लाको वीरगञ्जस्थित विर्ता माई, गहवा माई, केहुनियास्थित विन्दवासिनी माई, अर्घाखाँची जिल्लाको सुपा देउराली मन्दिर, मोरङ्ग जिल्लाको विराटनगरमा रहेको काली मन्दिर, अछाम जिल्लाको मार्कुमा रहेको सान्नीकोट मन्दिर लगायत नेपालभरिकै शक्तिपीठहरूमा हजारौंको संख्यामा खसीबोका, राँगा, हाँस र कुखुरालाई वलि चढाइन्छ ।

काभ्रेको पलाञ्चोक भगवती, बनेपाको चण्डेश्वरी, गोरखाको मनकामना, सप्तरीको छिन्नमस्ता भगवती, जनकपुरको राजदेवी, डडेल्धुराको उग्रतारा लगायतका मन्दिरहरूमा पनि शक्तिरूपा भगवतीको पूजा अर्चना गर्दै दुर्गा सप्तशती र देवी स्तोत्र पाठ पनि गरिन्छ ।

बलि दिने विषयमा आजभोलि चौतर्फी रुपमा विरोध हुन थालेको छ । जनावर अधिकारसँग सम्बन्धित संघ–सस्थाहरूले अनि अन्तर्राष्ट्रिय नागरिक समाजहरूले यस्ता कार्यहरूलाई निन्दनीय भनेर ब्याख्या गरेको छ । अहिंसा पक्कै पनि राम्रो कुरा हो, तथापि सभ्यतासँगै मासु खान जनावरहरूलाई प्रयोग गरिआएको चलनको मांशाहारीले पनि आ–आफ्नै तवरले ब्याख्या गरेका छन् ।

चाहे हिन्दूहरूको दसैँ होस् या क्रिस्टियनहरूको क्रिसमस अनि थ्याङक्स गिभिङ्गमा खाइने टर्की चराहरू या मुसलमानहरूको इद बकरइदमा काटिने खसी बोकाहरू, कहीँ–कतै धर्म र संस्कारहरूबाटै मानव सभ्यताले मांशाहारी चलन बोकेर ल्याएको तथ्य पनि हामीले पछ्याइ आएका छौँ ।

पछिल्लो समयमा बलि दिने विषयमा धेरै कमी आएको पाइएको छ । विशेषतः दसैँमा खसी काट्नैपर्ने, ज्वार्इँ–पाहुनालाई मासु खुवाउनैपर्ने चलन सम्मान र प्रतिष्ठाका रुपमा हेरिन्थ्यो । बिहानैबाट खसी काट्ने घरमा विशेष चहलपहल रहन्छ । पानी तताउने अनि काट्ने मान्छे बोलाउने लगायत कसको घरको खसी कति किलोको भयो ? कसको घरको खसी कुन रङ्गको ? आदिजस्ता जिज्ञासा र उत्सुकता विशेषगरी केटाकेटीहरूमा रहने गर्छ ।

पहिले–पहिले बजारमा मासु किनेर खाने चलन नभएकाले र बजारमा सहज मासुको उपलब्धता नहुने अनि कृषि प्रधान समाज भएकाले घरमै पालिएको खसी बोकाहरूको सहज उपलब्धता भएकाले पनि बलि दिने चलन धेरै थियो । तर आजभोलि बजारमा सहज उपलब्ध मासु अनि मासु सेवनप्रतिको घट्दो आशक्तिले पनि हुन सक्छ घरैपिच्छे बलि दिने चलन घटेर गइरहेको छ ।

अर्कोतर्फ मासुहरू राख्न चाहिने चिस्यानयन्त्र अर्थात् फ्रिजहरूको उपलब्धता धेरै नेपाली घरहरूमा नभएको कारणले पनि मासुहरू स्वस्थ्यवर्धक रहिरहन पाउँदैनन् । अनि धेरै चिल्लो गरेर पक्कु मासुहरू धेरै दिनसम्म राखेर खाने चलनले स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पु¥याइरहेको हुन सक्छ । यस विषयमा मासु सेवन गर्दा सचेत रहन जरुरी छ ।

संस्कृतमा बलिको अर्थ कुनै पनि कुरा त्यागिदिनु भन्ने बुझिन्छ । आजको दिन हामी पनि आफ्नो रीस–राग, मोह, इष्र्या अनि घमन्डको बलि चढाएर एउटा असल मानव बन्ने प्रण गर्न सकौँ । सबैलाई महाअष्टमीको शुभकामना ।

विश्व प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवस
आज फलाना ठाउँमा बाढी आयो रे !
आज यो ठाउँमा पहिरो गयो !
भुईँचालोले यति मान्छे लग्यो !
ज्वालामुखी ले यसो गर्यो !

पृथ्वीका हरेक कुना अनि समग्र भूगोल नै अनेकन प्राकृतिक प्रकोप र विपत्तिहरूको सम्भाव्य जोखिममा छ । अझ मानवीय क्रियाकलाप, प्राकृतिक सम्पदाको अविवेकी प्रयोग, जलवायु परिवर्तन आदिले त झन् प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम बढाएको छ नै ।

हरेक वर्ष विश्व समुदायले अक्टोवर महिनाको १३ तारिखमा विश्व प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवसका रुपमा मनाउने गर्छ । अनेक किसिमका कार्यक्रम, सभा सम्मेलन, गोष्ठी इत्यादिले जनजागरण फैलाउने, अनि हानी न्युनीकरणका लागि यस दिवसको महत्व धेरै छ ।

सन् २०२१ को प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवसको नारा चाहिँ 'International cooperation for developing countries to reduce their disaster risk and disaster losses' रहेको छ । विश्वभरिका देशहरूबीच प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण निम्ति सहकार्यको पैरवी गर्न यो दिवसको भूमिकालाई यो वर्ष विशेष जोड दिइएको छ ।

प्राकृतिक प्रकोपसँग हामी जुध्न सक्दैनौं । हामीले केवल पूर्वतयारी तथा सतर्कता अपनाएर हुन सक्ने हानि तथा जोखिम न्युनीकरण मात्र गर्न सक्दछौं, हैन र ? सन् १९८९ को राष्ट्र संघको साधारणसभाले प्राकृतिक विपत्तिविरुद्ध पूर्वतयारी र जागरणको अभिवृद्धिका लागि यस दिवसको शुरुवात गरिएको हो र आज पनि यस दिनमा सञ्चार माध्यमहरूले विश्वभर यस विषयमा प्रभावकारी ज्ञान, सीप र धारणाको प्रवाह गर्छन् ।

यसका साथै समुदाय, राष्ट्र अनि क्षेत्रकै जागरणस्तर बढाउनुपर्छ । पूर्वतयारी संरचनामाथिको पहूँच बढाउन अनि पीडितहरूको संरक्षणका लागि विशेष आह्वान गर्ने संयुक्त राष्ट्रसंघको योजना छ । छोटा–छोटा दूरीमा फरक भू–बनोट, हावा–पानीका लागि विश्व समुदायमा परिचित नेपालले पनि समय–समयमा धेरै प्राकृतिक विपत्तिहरूको सामना गर्नुपरेको छ । समय–समयको भूइँचालो होस् या यस वर्षको भीषण बाढी पहिरो, भौगोलिक रुपमा विविधतासँगै जटिल नेपाल सदैव प्राकृतिक विपत्तिको उच्च जोखिममै छ ।

दुःखद् कुरा चाहिँ नेपालीहरूको अपर्याप्त प्रकोप नियन्त्रण सीप र जानकारी रहेकाले हुने थप हानि र जोखिमका कारणले हुन जान्छ । राजधानी काठमाडौंकै मूलधारको खानेपानी, स्वास्थ सुविधा र आधारभूत कुराहरूको सुलभतामाथि भुईँचालोले कडा प्रश्न चिह्न उठाएको हामीले चाल पाएकै हौँ । राजधानीको त्यो हविगतले सापेक्षित रुपमा दूरदराजका गाउँहरूको अवस्था सहजै बयान गर्छ । नेपाली पाठ्यक्रममा अझै पनि प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण गर्न प्रयोगात्मक अभ्यास र व्यवहारिक शीर्षकहरू नहुनु झनै दुःखदायी कुरा हो ।

अझ अव्यवहारिक विकासे ज्ञान जस्तै भुँईचालो आउँदा टेबलमुनि या घरभित्रै रोकिएर छेलिएर आडमा बस्ने भन्ने ज्ञानहरूले ठ्याक्कै विपरीत ज्यान जोखिममा पारेको र बाँच्नुपर्ने ज्यान पनि मृत्यु र अङ्गभङ्गको जोखिममा परेको उदाहरण भुइँचालोताका देखिएको हो । माटो सुहाउँदो प्रविधि र प्रक्रियाको साटो हामी आयातित कुरामा सोलोडोलो लागेको परिणाम हुनसक्छ । अझै पनि नेपाली भूमिमा प्राकृतिक प्रकोप भएमा न्युनतम पूर्वतयारी पनि छैन ।फेरि प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण गर्ने एकमुष्ठ जिम्मा अनि जागरणका कार्यक्रम धेरै हदसम्म गैरसरकारी संस्थाको पोल्टामा पर्नु पनि दुर्भाग्य नै हो । शायद, यसै कारणले पनि भूकम्पपश्चात् धर्म परिवर्तन र मानव तस्करका कुराहरू आएका हुन सक्छन् । यस्ता संवेदनशील सवालमा सरकारी र गैरसरकारी दुवै तहको समान सहभागिता जरुरी छ । आजको दिन यी सबै कुराहरू विश्व समुदायसँगै नेपालले पनि बुझ्न र आत्मसात् गर्न जरुरी छ ।
प्राकृतिक प्रकोप निवारक अनि थाम्न सक्ने संरचनाहरू बनाऔँ । आउँदा पुस्तालाई यसको पूर्वतयारीप्रति सजग गराऔँ ।

हाम्रो पात्रोका लागि सुयोग ढकाल