Chhanda Diwas | छन्द दिवस | २०७९ वैशाख ८

आउँदा दिनहरु

२९जेठ

विश्व बालश्रम विरुद्ध दिवस ३ दिन पछि
३१जेठ

योगिनी एकादशी व्रत/विश्व रक्तदाता दिवस ५ दिन पछि
३२जेठ

प्रदोष व्रत/विश्व अग्रज दुर्व्यवहार जागरुकता दिवस ६ दिन पछि
१असार

मिथुन संक्रान्ति ७ दिन पछि
२असार

विश्व खडेरी विरुद्ध संघर्ष दिवस ८ दिन पछि
५असार

द्वन्द्वमा यौन हिंसा उन्मूलनको लागि अन्तर्राष्ट्रिय दिवस/विश्व शरणार्थी दिवस ११ दिन पछि
६असार

विश्व योग दिवस / संगीत दिवस १२ दिन पछि
१०असार

रविसप्तमी व्रत/सूर्य पूजा / भूमी पूजा १६ दिन पछि
११असार

अन्तराष्ट्रिय लागू पदार्थ तथा अवैध तस्करी विरुद्ध दिवस १७ दिन पछि
१४असार

हरिशयनी एकादशी व्रत (तुलसी रोप्ने)/चतुर्मास व्रत आरम्भ २० दिन पछि
१५असार

दहीचिउरा खाने दिन / राष्ट्रिय धान दिवस २१ दिन पछि
१६असार

शनि प्रदोष व्रत/अन्तराष्ट्रिय सहकारी दिवस २२ दिन पछि
१७असार

विश्व खेलकुद पत्रकार दिवस २३ दिन पछि
१८असार

गुरु पुर्णिमा व्रत/व्यास जयन्ती/पूर्णिमा व्रत २४ दिन पछि
२४असार

रवी सप्तमी व्रत ३० दिन पछि
२६असार

विश्व जनसंख्या दिवस ३२ दिन पछि
२८असार

कामिका एकादशी व्रत ३४ दिन पछि
२९असार

भानु जयन्ती ३५ दिन पछि
३०असार

शनि प्रदोष व्रत/गथांमुगः चःह्रे/विश्व युवा दक्षता दिवस ३६ दिन पछि
१साउन

कर्कट सङ्क्रान्ति / लुतो फाल्ने दिन/सोमबारे औंसी ३८ दिन पछि
२साउन

मलमास शुरू / मत्स्यनारायण मेला शुरू ३९ दिन पछि
१०साउन

बुधाष्टमी व्रत ४७ दिन पछि
१२साउन

विश्व हेपाटाइटिस दिवस ४९ दिन पछि
१३साउन

पद्मिनी एकादशी व्रत/विश्व बाघ दिवस ५० दिन पछि
१४साउन

प्रदोष व्रत/अन्तराष्ट्रिय मानव बेचबिखन विरुद्ध दिवस ५१ दिन पछि
१५साउन

खीर खाने दिन ५२ दिन पछि
१६साउन

पूर्णिमा व्रत/विश्व स्तनपान सप्ताह प्रारम्भ ५३ दिन पछि
२१साउन

अन्तर्राष्ट्रिय मित्रता दिवस ५८ दिन पछि
२३साउन

विश्व भू-संरक्षण दिवस ६० दिन पछि
२४साउन

अन्तर्राष्ट्रिय आदिवासी दिवस ६१ दिन पछि
२७साउन

परमा एकादशी व्रत/अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवस ६४ दिन पछि
२८साउन

प्रदोष व्रत ६५ दिन पछि
३१साउन

मलमास समाप्ति / मत्स्यनारायण मेला समाप्ति ६८ दिन पछि
३२साउन

गुंलापर्व आरम्भ ६९ दिन पछि
१भदौ

सिंह संक्रान्ति ७० दिन पछि
२भदौ

वराह जयन्ती ७१ दिन पछि
४भदौ

नाग पञ्चमी व्रत ७३ दिन पछि
५भदौ

कल्की जयन्ती ७४ दिन पछि
६भदौ

तुलसीदास जयन्ती ७५ दिन पछि
७भदौ

गौरा पर्व (सम्बन्धित क्षेत्रमा) ७६ दिन पछि

ज्योतिषहरू

Jyotish Damodar Kaushik

ज्योतिष र व्याकरण विषयमा आचार�...

Jyotish Khageshwor Subedi

गुरुकुल पद्दति बाट ज्योतिषीय �...

Jyotish Purushottam Ghimire

नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय, �...

Jyotish Dr. Janak Bhatta

विगत ३५ वर्षदेखि कुण्डली निर्�...

Jyotish Vaman Sapkota

शिक्षा - व्याकरणाचार्य, पौरोही...

Jyotish Deepak Prasad Kafle

सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वव...

Jyotish Ghanashyam Pokharel

नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयब...

Jyotish Narayan Prasad Gautam

गुरुकुल शिक्षा प्रणालीबाट ज्�...

Acharya Choodamani Pathak

सम्पूर्णानन्दसंस्कृत विश्वव�...

Jyotish hbd

jyotish of nepal

Jyotish Dipendra Khatiwada

सम्पुर्णानन्द संस्कृत बिश्वब...

Jyotish Narayan Prasad Dulal

सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वव...

Jyotish Smarika Acharya

बाल्मीकि बिद्यापिठ बाट ज्योत�...

Jyotish Khagendra Subedi

सम्पूर्णानंद संस्कृत विश्ववि...

Jyotish Mohan Ghimire

सम्पुर्णानन्द संस्कृत विश्वव...

Jyotish Mukunda Sharma

स्वाध्याय, सत्सङ्ग र सदाचारजस�...

Jyotish Damodar Poudel

नेपाल संस्कृत विश्व बिद्यालय�...

TALK TO JYOTISH

साहित्य / ब्लग

Apr/May 2022

आज

२०७९ वैशाख

८
बिहिवार

Apr 21, 2022
वैशाख कृष्ण पञ्चमी
छन्द दिवस ( Chhanda Diwas )

MY NOTE

तपाईँले आजको मिति भन्दा पछिको नोट हाल्नु भएको छैन । तपाईँले जन्मदिन, मिटिङ, सम्झनु पर्ने कुराहरु, बिल तिर्ने दिन आदि टिपोट टिप्न सक्नुहुन्छ ।

छन्द दिवस

छन्द दिवस विशेष अडियो सामग्री

किन मनाइन्छ छन्द दिवस ?
कविता साहित्यमा छन्दको प्रयोग घट्‍दै गएको बिषयमा चिन्ता जनाउँदै कवि माधव वियोगीले वि.सं. २०५३ साल बैशाख ८ गते छन्द बचाउ अभियान सुरु गरेका थिए । छन्दको प्रयोगलाई पुन:र्स्थापना गर्ने प्रयत्न स्वरुप कवि वियोगीले अभियान सुरु गरेको दिन बैशाख ८ गते हरेक बर्ष छन्द दिवसका मनाउन थालिएको हो । नेपाल सरकार पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले बैशाख ८ लाई छन्द दिवसका रुपमा मनाउन सहमति दिएको थियो । साहित्यमा काव्य संस्कृतिको रक्षा र छन्द शैलीको उजागर गर्न यो दिवस मनाइन्छ ।

कसरी मनाइन्छ छन्द दिवस ?
साहित्यको कविता विधामा प्रयोग हुने छन्दको संरक्षण सम्बन्धि कार्यक्रमहरु गरी आज छन्द दिवस मनाईंदैछ । देशका अधिकांश साहित्यिक डबलीहरुमा छन्दमा लेखिएका कविताहरु बाचन गर्दै साहित्यिक कार्यक्रम आयोजना गरिन्छ ।

छन्द के हो ?
जव कवितामा मात्रा अथवा वर्णहरूको संख्या, विराम, गति, गेयहरु नियमसंगत रुपमा मिल्दछ, तव छन्दात्मक रचना तयार हुन्छ । छन्दलाई पद्य लेखन अथवा वृत्त भनिन्छ । छन्द भनेको लय हो । सामान्य भाषामा छन्द लय मिलाएर कृति लेख्ने वा बाचन गर्ने तरिका हो । छन्द वेदको अर्को नाम पनि हो । वर्ण र मात्राको गेय व्यवस्था छन्द हो । भाषामा शब्द र शब्दहरूमा वर्ण र स्वरहरु रहन्छन् । निश्चित विधान अपनाएर वर्ण र स्वरहरुलाई व्यवस्थितगर्दा छन्द तयार हुन्छ । अर्को तरिकामा छन्द भन्नाले ध्वनिहरूको समष्टिलाई बुझिन्छ । ध्वनिलाई सानो अथवा ठुलो पारी लयहरुको व्यवस्थापन गर्नु नै छन्दात्मकताको प्रस्तुति हो । कवितामा छन्दलाई नौ रससँग मिसाएर प्रस्तुतगर्दा श्रवण गर्ने श्रोताहरु मन्त्रमुग्ध हुने गर्दछन् । लय मिलाएर बाचन गरिएका कवितालाई रुचिपुर्वक श्रवण गरिन्छ । लेख्नमात्र हैन, वाचन गर्न पनि उतिनै कठिन हुन्छ । 'इ' कार, 'ऊ' कार जस्ता साना कुरालाई पनि मिलाउनु पर्ने र अन्य नियमहरुमा बाँधिएर कृति लेख्नु निकै चुनौतिपुर्ण हुन्छ ।

छन्दका प्रकारहरु के-के हुन् ?
छन्दलाई मात्रा र वर्ण, स्वतन्त्र वा मिश्रित, यति, वैदिक र लौकिक र पिङ्गल आदिका आधारमा विभाजन गरिएको छ । छन्दको सवैभन्दा प्रचलित प्रयोग पिङ्गल नै हो । जस अनुसार अनुष्टुप, विद्युन्माला, इन्द्रवज्रा, उपेन्द्रवज्रा, उपजाति, वंशस्थ, स्रग्विणी, स्वागता, भुजङ्गप्रयात, तोटक, द्रुतविलम्बित, वसन्ततिलका, मालिनी, पञ्चचामर, मन्दाक्रान्ता, चित्रवतीहरिणी, चित्रलेखा, शिखरिणी, शार्दूलविक्रीडित, स्रग्धरा, आर्या, शालिनी, ललिता, पृथ्वी र मञ्जुभाषिणी छन्द हुन् । यिनीहरुलाई नै छन्दको प्रकारका रुपमा मानिएको छ ।

छन्दको उल्लेख कहाँ कहाँ भएको छ ?
छन्दलाई ऋग्वेदमा उल्लेख गरिएको छ । गद्य लेखनको नियमन व्याकरणबाट हुन्छ भने पद्यको नियामक छन्द शास्त्र हो । नेपाली साहित्यमा आदिकवि भानुभक्त आचार्यको रामायण पनि छन्दमा लेखिएको छ । रामायणमा “शार्दुलविकृडित” र “शिखरिणी” छन्दको प्रयोग धेरै छ । यी छन्दहरु संस्कृतका छन्दहरु हुन् ।