Paramaa Ekadashi Wrata/International Day for Disaster Reduction | परमा एकादशी व्रत/अन्तर्राष्ट्रिय प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवस | २०७७ असोज २७ | Hamro Patro

परमा एकादशी व्रत | विश्व प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवस

कृष्ण र यूधिष्ठिरको संवाद उक्काउन चाह्यौं ।

यूधिष्ठिर महाराजले प्रश्न गर्दछन् कि हे जर्नादन पुरुषोत्तम मासको कृष्ण पक्षमा पर्ने एकादशी कुन हो ? यसको ब्रत कसरी लिने अनि यसको महिमा के हो भनेंर ? उत्तर दिन स्वयम भगवान श्री कृष्ण बिराजमान हुनुहुन्छ, आउनुहोस् आज यहीँबाटै शुरु गर्दछौं परमा एकादशीको व्रतकथा ।

चेतनाका स्वामी श्री कृष्णले यस साहसी दिनलाई अनि पवित्र तिथीलाई परमा एकादशी भनिन्छ भनेर आफ्नो उत्तर शुरु गर्नुभयो । यस एकादशीको व्रत लिनाले जीवनको सार्थकता प्राप्त हुने, समस्त पाप क्षय हुने दुखकष्ट दुर हुने अनि मोक्ष प्राप्त हुने बताइन्छ । यस एकादशीमा स्वयम श्री कृष्णकै अर्चना गरिन्छ, यूधिष्ठिरको प्रश्नलाई उत्तर दिँदै श्री कृष्णले कम्पील्य नगरको एकजना साधुबाट आफूले सुनेको एउटा व्रतकथा सबिस्तार सुनाउनुहुन्छ । यस एकादशी अधिकमास अर्थात पुरुषोत्तम महिनामा मात्र पर्ने भएकाले केवल ३ वर्षमा मात्र एकफेर आउने गर्दछ, अतुलनीय फल भएको यस एकादशी बिशिष्ट अनि ब्यापक छ। आउनुहोस यस एकादशीको मनोहर कथा श्रवण गरौं ।

कम्पील्य नगरमा एकजना भक्त ब्राह्मण सुमेधा र उनको श्रीमती पवित्रा निवास गर्दथे । सुमेधा अत्यन्त गरिब थिए र मागेर आफ्नो परिवारको पेट भर्दथे । यसरी मागेर गुजारा चलाउने सुमेधाको घरमा कहिल्यै पनि पर्याप्त श्रोत साधन जुट्न सक्दैन थियो तथापी उनको अत्यन्त सुन्दरी स्त्री पवित्रा सदैव आफ्नो पतिको सेवा र साथ दिने गर्दथिन् । आफ्नो पूर्वजन्मको पापबाट अत्यन्त दरिद्र अनि कष्ट सहन गर्नुपर्ने पवित्राको भाग्य हुन्छ, कतिपय अवस्थामा त पाहुनाहरुलाई आफ्नो खाना दिएर आफू भोकै पनि उनी बस्नुपरेको हुन्छ । यति हुँदा पनि पवित्राको मुखको कान्ति र सहनशीलतामा कुनै कमी भनें आँउदैन् ।

गरिबीको कारणले पत्नीको कष्ट देखेर एकदिन सुमेधाले पत्नीसंग सल्लाह गर्दछन् कि यस कष्ट निवारण गर्न उनी अब परदेश जानेछन् र धनआर्जन गरि ल्याउनेछन भनेर । सुमेधाले आफू धनीहरुकोमा धन माग्न जाँदा पनि कसैले धन नदिएको अनि घरपरिवार चलाउन धन जरुरी भएको ब्यक्त गर्दछन्, अब कष्ट निवारणका लागि परदेश गएर कुनै उधोग गर्ने अनि धन लिएर फर्कि आई कष्ट हरण गर्ने निर्णयका लागि उनले पवित्राको बिचार माग्दछन् । सुमेधाका अनुसार बिद्वानहरुले पनि उधोगको प्रशंसा गरेका छन्, मनुष्यलाई भाग्य नभईकन स्वर्ण नमिल्ने र पूर्वजन्ममा जो मनुष्यले बिद्या र भूमिको दान गरेको हुन्छ उसलाई मात्र यस जन्ममा बिद्या र भूमि प्राप्त हुने पनि बताँउदछन् । बिधाताले भाग्यमा लेखेको कुरा टाल्न नसकिने कुरा सुमेधाले पवित्रालाई बताँउदछन् ।

पवित्राले आफू आफ्नो पतिको जुनै निर्णयमा पनि साथ रहेको बताँउदछिन् तथापी पवित्राको आशय पतिलाई एक्लै परदेश पठाउने कुराको समर्थनमा हुँदैन् । र त्यसै समय कौडिन्य मुनी उनीहरुको घरमा आइपुग्दछन् । मुनीलाई आफ्नो वरकत र गक्ष अनुसार स्वागत सत्कार गरेर पतिव्रता पवित्राले दरिद्रताको हरण गर्ने उपायका बारेमा प्रश्न गर्दछिन् । पुरुषोत्तम मासको कृष्ण पक्षको परमा एकादशीको व्रत महिमालाई दरिद्रता नाश अनि समस्याको मुक्तिसंग जोडेर मुनीले क्रमश सुमेधा र पवित्रालाई ब्याख्या गर्दछन् । यस एकादशीको व्रतले पाप, दरिद्रता अनि हानीक्षय संग जोडेर मुनीले ब्याख्या गर्दछन् ।

यसै व्रत लिनका लागि भगवान शिवले धनका राजा कुबेरलाई भनेको कुरा देखि यसै एकादशीको व्रतका कारणले राज्य अनि घरबार प्राप्त गरेका राजा हरिशचन्द्रसम्मका उदहारण मुनीले सुमेधा र पवित्रालाई बताँउदछन् । यसरी यस परमा एकादशीको व्रत मनोहर कथा श्रवण गरेपछि सुमेधा र पवित्राले यसै अनुरुप गर्दछन् र उनीहरुको कष्ट र दरिद्रता निवारण भएको भनी एकादशी महात्मयमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । कताकता सुमेधाको कथा अहिलेको नेपाली परिवेशसंग मिलेको पनि भान हुनेरहेछ, कमाईका लागि बिदेश जाने सोच अनि भाग्यले नदिएको साथ आदि। यस परमा एकादशीको मनोहर शयलले नेपाल भूमिमा सकल भाग्य, कर्म अनि भक्ति सञ्चार गरोस् ।

परमा एकादशी व्रत विधी
एकलिन अगावै अर्थात दशमीवाटै तामसी भोजन नगरि शुद्ध भएर र भोगविलासमा बन्देज गर्दै ब्रह्मचर्य पालन गर्नुपर्दछ ।

बिहानै श्रीमान श्रीमती उठेर प्रातकालिन स्नान गर्ने र संभव भएसम्म पतीपत्नी दुबैका आमाबुवा पनि यस व्रतविधीमा सहभागी हुन जरुरी मानिन्छ । एकादशी महात्मयको कथा श्रवण, भोजन नगरि भक्तिभावमा लीन हुने अनि तनमन दुबैको शुद्धिकरण गरेर व्रत बस्न आव्हान गरिएको पाइन्छ ।

एकादशीको भोलीपल्ट द्वादशीमा सकल परिवार प्रात स्नान गरेर अनि पञ्चरात्रिकी व्रत बस्न र दानपुण्य गर्न जरुरी रहेको बताइन्छ । धन अनि समृद्धिका लागि यस एकादशीको महिमा जति अन्य कुै एकादशीको महिमा पाइन्न, ३ वर्षमा एकफेर आउने भएकाले यस एकादशी बिशेष अनि अत्यन्त फलदायी पनि मानिन्छ भनी एकादशी महात्मय अनि स्कन्द पुराणमा पनि उल्लेख गरेका पाइन्छ । यस एकादशीलाई क्रृण मोचन गर्ने फलसंग पनि जोडेर हेरिन्छ ।

यस एकादशीमा भगवान बिष्णुलाई फुल, धुप, बत्ति लगायत हाते पखां पनि चढाउने चलन छ । नजिकैको बिष्णु मन्दिरमा जाने अनि भक्तिभावका साथ हरिको नाम उच्चारण गर्ने भजन गाउने, दानपुण्य गर्ने लगायत बिष्ण्ुसहस्त्रानाम पुस्तक समेत पढ्ने गरिन्छ । यस एकादशीको भक्तिपूर्वक व्रत लिने कसैलाई पनि दुख्ख नहुने भनी एकादशी महात्मयमा उल्लेख गरिएको छ ।

एउटा सामान्य वर्षमा २४ वटा एकदशी हुन्छन तर पुरुषोत्तम मासमा एकादशीको सख्याँ बढेर २६ हुने गर्दछ । यसरी अधिकमासमा थपिने २ एकादशीमा परमा र पद्मिनी एकादशी पर्दछन् । परमा एकादशीलाई हरिवल्लभा एकादशी पनि चलन छ ।

“ॐ नारायण विदमहे वासुदेवाय धिमही थन्नो विष्णु प्रचोदय”
यसको अर्थ हुन्छः मलाई भगवान नारायणको शरणमा पर्न देऊ, भगवान वासुदेवले मलाई सद्बुद्धि प्रदान गरुन् र भगवान विष्णुले मलाई ज्ञानको ज्योति प्रदान गरुन् । कुनै पनि मन्त्रोच्चारण गर्दा यसले हाम्रो शरीरमा शक्ति उत्पन्न गर्दछ र यसलाई ब्रह्माण्ड वा हाम्रो वातावरणमा नै सञ्चार गर्नुपर्ने हुन्छ । यसरी यो शक्ति सञ्चारपछि तत्स ब्रह्मर्पण मास्तु मन्त्रको उच्चारण गर्दै तर्पणका रुपमा ब्रह्माण्डमै प्रदान गर्न सकिन्छ । अथवा, आशीर्वादको रुपमा यो शक्तिलाई हाम्रा इष्टमित्र तथा परिवारजनसम्म पनि पु¥याउन सकिन्छ । ब्रह्माण्डमा तर्पणको रुपमा प्रदान गर्दा, हामी स्वयम्लाई ब्रह्माण्डले पुनः शक्ति प्रदान गर्छ । धार्मिक हिसाबले मात्र नभई स्वास्थ्यको हिसाबले पनि एकादशीको व्रत प्रभावकारी हुने भएकाले यसले भलो नै हुन्छ । अबको ३ वर्षपछि मात्र पुन परमा एकादशी आउनेछ, यस पावन तिथीको सबैलाई शुभकामना । सबैको मन अनि तनमा हरिको वास होस्, मनमा दया होस् अनि आँखामा करुणा होस् । अर्कोपटकको परमा एकादशीमा कोरोना त्रास निर्मुल भएर जाओस्, हरिको कृपा असिम छ ।

विश्व प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवस

आज फलाना ठाँउमा बाढी आयो रे !
आज यो ठाँउमा पहिरो गयो !
भुईचालोले यति मान्छे लग्यो !
ज्वालामुखी ले यसो गर्यो !

यस वर्ष प्राकृतिक प्रकोपका समाचारहरुले नयाँ धार पाएका छन्, यदि कोरोना संक्रमणलाई पनि प्रकृतिको एउटा प्रकोप र जैवीक प्रहार मान्ने हो भनें लाखौं मान्छेको मृत्यू अनि करोडौं संक्रमीत भएको अवस्था छ । प्रकृतिका अनेक प्रकोपहरुलाई एैक्यवद्धताका साथ सामना गर्न सन् २०२० को प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवसले विशेष पैरवी गर्नेछ ।

पृथ्वीका हरेक कुना अनि समग्र भूगोल नै बिभिन्न प्राकृतिक प्रकोपहरुको संभाव्य जोखिममा रहेको छ । अझ मानविय क्रियाकलाप, प्राकृतिक सम्पदाको अविवेकी प्रयोग, जलवायू परिवर्तन आदिले त झन प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम बढाएको छ ।

हरेक वर्ष विश्व समूदायले अक्टोबर महिनाको १३ तारीखमा विश्व प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रण दिवसका रुपमा मनाउने गर्दछ । बिभिन्न कार्यक्रम, सभासम्मेलन, गोष्ठि इत्यादिले जनजागरण फैलाउने, अनि हानी न्यूनिकरणकालागि यस दिवसको महत्व धेरै छ ।

प्राकृतिक प्रकोपसंग हामी जुध्न सक्दैनौं, हामीले केवल पूर्वतयारी तथा सतर्कता अपनाएर हुनसक्ने हानीलाई न्यूनिकरण मात्र गर्न सक्दछौं, हैन र ? सन् १९८९ को राष्ट्रसंघको साधारणसभाले प्राकृतिक विपत्ति बिरुद्ध पूर्वतयारी र जागरणको अभिबृद्धिकालागि यस दिवसको शुरुवात गरिएको हो र आज पनि यस दिनमा बिभिन्न सञ्चार माध्यमहरुले विश्वभर यस बिषयमा प्रभावकारी ज्ञान, सीप र धारणाको प्रवाह गर्दछन् ।


यसकासाथै समूदाय, राष्ट्र अनि क्षेत्रकै जागरणस्तर बढाउन्, पूर्वतयारी संरचनामाथिको पहूँच बढाउन अनि पीडितहरुको संरक्षणकालागि विशेष आह्वान गर्ने संयूक्त राष्ट्रसंघको योजना रहेको छ । छोटा-छोटा दूरीमा फरक भू-बनोट, हावा-पानीकालागि विश्व समूदायमा परिचित नेपालले पनि समय-समयमा धेरै प्राकृतिक बिपत्तिहरुको सामना गर्नु परेकोछ, समय-समयको भूँईचालो होस् या यस वर्षको भिषण बाढि पहिरो, भौगोलिक रुपमा विविधतासंगै जटिल नेपाल सदैव प्राकृतीक बिपत्तिको उच्च जोखिम मैं छ ।

दुखद् कुरा चाँही नेपालीहरुको अपर्याप्त प्रकोप नियन्त्रण सिप र जानकारी रहेकाले हुने थप हानी र जोखिमका कारणले हुन जान्छ । राजधानी काठमाण्डौ कै मूलधारको खानेपानी, स्वास्थ सुबिधा र आधारभूत कुराहरुको सुलभतामाथि भुँईचालोले कडा प्रश्न चिह्न उठाएको हामीले चाल पाएकै हौं । राजधानीको त्यो हविगतले सापेक्षिक रुपमा दूरदराजका गाँउहरुको अवस्था सहजै बयान गर्दछ । नेपाली पाठ्यक्रममा अझै पनि प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रणका प्रयोगात्मक अभ्यास र व्यवहारीक शिर्षकहरु नहुनु झनै दुखदायी कुरा हो ।

अझ अव्यबहारीक विकासे ज्ञान जस्तै भुँईचालो आँउदा टेबल मुनी या घरभित्रै रोकिएर छेलिएर आडमा बस्ने भन्ने ज्ञानहरुले ठ्याक्कै विपरीत ज्यान जोखिममा पारेको र बाँच्नपर्ने ज्यान पनि मृत्यू र अङ्गभङ्गको जोखिममा परेको उदाहरण भूँईचालो ताका देखिएको हो । माटो सुहाउँदो प्रविधी र प्रक्रियाको साटो हामी आयातित कुरामा सोलोडोलो लागेको परिणाम हुनसक्दछ, अझै पनि नेपाली भूमिमा प्राकृतिक प्रकोप भएमा न्यूनतम पूर्वतयारी पनि छैन् ।

फेरि प्राकृतिक प्रकोप नियन्त्रणको एकमुष्ठ जिम्मा अनि जागरणका कार्यक्रम धेरै हदसम्म गैर सरकारी संस्थाको पोल्टामा पर्नु पनि दूर्भाग्य नै हो । शायद यसै कारणले पनि भूकम्प पश्चात धर्म परिवर्तन र मानव तस्करका कुराहरु आएका हुनसक्छन् । यस्ता संवेदनशील कुरामा सरकारी र गैर सरकारी दुबै तहको समान सहभागिता जरुरी छ । आजको दिन यि सबै कुराहरु विश्व समूदायसंगै नेपालले पनि बुझ्न र आत्मसाथ गर्न जरुरी छ ।

प्राकृतिक प्रकोप निवारक अनि थाम्न सक्ने संरचनाहरु बनाऔं, आँउदा पुस्तालाई यसको पूर्वतयारीप्रति सजग गराऔं ।

हाम्रो पात्रोका लागि सुयोग ढकाल